Удиртгал

МОНФЕМНЕТ Үндэсний Сүлжээ нь “Эмэгтэйчүүдийн нүдээр” 14 дэх удаагийн чуулганаа “Эмэгтэйчүүдийн эдийн засгийн эрх, эрх мэдлийг нэмэгдүүлэх хөдөлгөөн”-ий үндсэн зорилгын хүрээнд “Асрахуйн эдийн засаг” сэдвээр 2023 оны 5 дугаар сарын 10-ны өдөр Улаанбаатар хотод зохион байгууллаа. Чуулганд эмэгтэйчүүд, УИХ-ын эмэгтэй гишүүд, яамдын жендэрийн асуудал хариуцсан мэргэжилтнүүд, жендэрийн үндэсний шинжээчид, хүний эрх, охид, эмэгтэйчүүдийн хүний эрхийн чиглэлээр ажилладаг иргэний нийгмийн байгууллагууд, судлаачид, элчин сайдын яамд болон олон улсын байгууллагын 220 гаруй төлөөлөл оролцлоо.

Энэ удаагийн чуулганы агуулга нь “Эмэгтэйчүүдийн эдийн засгийн эрх, эрх мэдлийг нэмэгдүүлэх хөдөлгөөн”-ий Цөм багаас (бичил бизнес эрхлэгч, алслагдсан нутаг дэвсгэрт амьдардаг, өрх толгойлсон, хөгжлийн бэрхшээлтэй, ЛГБТИК, хүүхдээ асарч буй залуу ээжүүдэд хүрч ажилладаг 22 төрийн бус байгууллагын төлөөлөл бүхий)  хийгдсэн сэдэвчилсэн кейс судалгаануудын үр дүнд тулгуурласнаараа онцлог юм. Эдгээр кейс судалгаа нь i) Бичил бизнес эрхлэгч эмэгтэйчүүдийн зээлд хамрагдах боломжийн хязгаарлалт, ii) Хөгжлийн бэрхшээлтэй эмэгтэйчүүд ба боломжит тохируулгагүй ажил эрхлэлтийн үр дагавар, iii) “ Цалинтай ээжийн нэмэлт орлого олох боломж”, iv) Бага насны хүүхэдтэй залуу эмэгтэйчүүдийн хөдөлмөр эрхлэх боломж гэсэн 4  үндсэн чиглэлээр тэгш бус байдлын шалтгааныг илрүүлэх, эмэгтэйчүүдэд  тулгарч буй бүтцийн саад бэрхшээл, өдөр тутмын амьдралд нь нөлөөлж буй сөрөг нөлөөллийг тодорхойлох, оновчтой гарц, шийдлийг санал болгох, тухайн сөрөг нөлөөллийг амсаж буй эмэгтэйчүүдийн дуу хоолойг шийдвэр гаргагчдад хүргэх  зорилготой хийгдсэн. Кейс судалгаагаар гарч ирсэн тулгамдсан асуудлууд нь хөгжлийн бодлого, хөтөлбөрт цалин хөлсгүй асран, халамжлах ажил болон асрахуйн эдийн засгийн асуудлуудыг[1] чухалчлан авч үзэх шаардлагатайг харуулсан.

Асрахуйн ачаалал дийлэнхдээ эмэгтэйчүүдийн нуруун дээр тохогдож байгаа нь хөдөлмөрийн зах зээл дэх  жендэрийн тэгш бус  байдлыг бий болгох суурь шалтгаан болж байна. Хөдөлмөрийн зах зээл дээрх эмэгтэйчүүдийн ажиллах хүчний оролцооны түвшин эрэгтэйчүүдтэй харьцуулахад бага байгаагийн тэргүүлэх шалтгаан нь хүүхэд, ахмад настан, хөгжлийн бэрхшээлтэй хүнээ халамжлах гэх мэт асрахуйн ажлуудтай холбоотой байна.

Цалинтай болон цалингүй асрахуйн ажлыг эдийн засгийн гол хэсэг болохыг хүлээн зөвшөөрч, бодлогоор шийдвэрлэхгүй бол эмэгтэйчүүдийн ажиллах хүчний оролцоо хязгаарлагдаж,  хөдөлмөр эрхлэлт дэх жендэрийн тэгш бус байдал улам ужиграх болно.   

Асрахуйн эдийн засгийн өнөөгийн байдал

Монгол Улсын нийт 3.2 сая хүн амын 50.9 хувь нь эмэгтэйчүүд бөгөөд тэдний тэн хагас нь нөхөн үржихүйн насныхан юм. Эмэгтэйчүүдийн ажиллах хүчний оролцооны түвшин (2023 оны байдлаар 53.3%) эрэгтэйчүүдийнхээс (66.7%) нэлээд доогуур байсаар ирсэн бөгөөд төрөлтийн түвшин нэмэгдэхийн хэрээр эмэгтэйчүүдийн хөдөлмөр оролцооны түвшин буурсаар байна. Хүүхэд төрүүлэх, харах, гэр бүлийн асаргаа шаардлагатай гишүүдийг асрах, гэрийн ажил хийх зэрэг нөхөн үржихүйн үүргээс шалтгаалан олон залуу эмэгтэйчүүд хөдөлмөрийн зах зээлийн гадна үлдсэн хэвээр байна.[2]

Нийт хүн амын 13.8 хувийг эзэлж буй[3] 0-5 насны хүүхдүүдийн асран хамгаалал болон сургуулийн өмнөх боловсролын үйлчилгээний хүрэлцээ нь нийгмийн тулгамдсан асуудлын нэг болсон. 1990 оноос хойш маш эрчимтэй өрнөж буй хотжилтын нөлөөгөөр  2030 онд нийт хүн амын 78.6 хувь төвлөрсөн хот, суурин газар амьдарч[4] боловсрол, эрүүл мэндийн үйлчилгээний нөхцөл байдал улам бүр хүндрэх төлөвтэй байна.

Асрахуйн аливаа ажлыг гэр бүлийн эмэгтэй гишүүн хийх ёстой гэдэг жендэрийн хэвшмэл ойлголт хүчтэй хэвээр байна. Хөдөлмөр эрхлэхийн хажуугаар эмэгтэйчүүд эрэгтэйчүүдтэй харьцуулахад гурав дахин илүү цагийг гэр ахуйн ажил, өрхийн гишүүдийг асрахад зарцуулж байна. Уг зөрүү нь хөдөө орон нутагт илүү өндөр байна.[5]

Эмэгтэйчүүд дийлэнх цагаа асрахуйн хөлсгүй хөдөлмөрт зарцуулж байгаад асрахуйн үйлчилгээний хүртээмжгүй байдал нөлөөлж байна. Тодруулбал, асаргаа шаардлагатай гэр бүлийн гишүүдийг асрах цалин хөлсгүй хөдөлмөрт эмэгтэйчүүдийн зарцуулдаг цаг эрэгтэйчүүдийнхээс даруй 2.1 дахин их байна.[6] Хүүхэд өвдсөн үед эмэгтэйчүүдийн асрахуйн ажилд зарцуулах цаг даруй 10 дахин нэмэгддэг байна.[7]

Асрахуйн ажилд зарцуулах цалин хөлсгүй цаг буурахгүй, жендэрийн зөрүү арилахгүй байвал эмэгтэйчүүдийн хөдөлмөрийн зах зээл дэх оролцоо болон төрөлтийн түвшний үзүүлэлтүүд аль аль нь буурах эрсдэл тулгарах нөхцөл бүрдээд байна.

Өрх гэр болон ажлын байран дахь жендэрийн тэгш бус байдлыг арилгаснаар Монгол Улс эмэгтэйчүүдийн ажиллах хүчин дэх оролцооны түвшинг 63.2 хувь хүртэл өсгөх, улмаар нэг хүнд ногдох эдийн засгийн жилийн өсөлтийн түвшинг 0.5 хувиар нэмэгдүүлж, 2050 он гэхэд Монгол Улсын ДНБ-ийг 16 хувиар өсгөх боломжтой гэж Азийн Хөгжлийн Банк  тооцоолсон байна.[8]

Эн тэргүүнд авах арга хэмжээ

Олон улсын туршлагаас харахад өрх гэрийн хөлсгүй ажилд зарцуулж байгаа эмэгтэйчүүдийн цагийг багасгах, эрэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлэх болон эмэгтэйчүүдийг ажиллахад ээлтэй орчин бүрдүүлэх нь эмэгтэйчүүдийн ажиллах хүчний оролцооны түвшинг нэмэгдүүлэхэд нөлөөлдөг байна. Өөрөөр хэлбэл хүүхэд асрах, хүмүүжүүлэх ажилд аав нарын оролцоог нэмэгдүүлж, Засгийн газраас хөдөлмөрийн зах зээлд жендэрийн тэгш байдлыг дэмжсэн бодлогыг хэрэгжүүлэх нь эмэгтэйчүүдийн хөдөлмөр эрхлэлтийг нэмэгдүүлнэ.[9]

Асрахуйн эдийн засаг нь ядуурлыг бууруулах, нийгэм- эдийн засгийн тэгш бус байдлыг арилгах, зохистой хөдөлмөрийг бүтээх тогтвортой, хүртээмжтэй өсөлттэй шууд холбоотой бодлогын асуудал юм. Асран халамжлах ажил болон бизнес эрхлэлт, хөдөлмөрийн зах зээл дэх жендэрийн тэнцвэргүй байдлыг засч залруулахын тулд Засгийн газар, хувийн хэвшил, иргэний нийгмийн зүгээс дараах алхмуудыг хийх шаардлагатай гэж үзэж байна:

Засгийн газар

Асрахуй, халамжийн үйлчилгээг бодлогын түвшинд илүү жендэрийн мэдрэмжтэй зохицуулах, шаардлагатай дэд бүтэц, хөрөнгө оруулалт хийх, төсөв санхүүжилт хангалттай хуваарилах хэрэгтэй байна. Үүний тулд:

1. Асрахуйн эдийн засгийн асуудлаар өндөр түвшинд яриа хэлэлцээр зохион байгуулж, үндэсний түвшинд асрахуйн эдийн засгийн оролцогч талуудын бүрэн зураглал гарган, салбар, бүлэг хоорондын хамтын ажиллагааг хангаж ажиллах;
2. Асрахуйн үйлчилгээ хөгжүүлэхэд хувийн хэвшил болон олон нийтэд түшиглэсэн байгууллагын оролцоог дэмжих, асрах үйлчилгээний салбарыг хөгжүүлэх бодлогын зохистой орчин бүрдүүлэхэд илүү хүчин чармайлт гаргах;
3. Асрахуйн салбар дахь хөдөлмөр эрхлэлт, асаргааны албан бус үйлчилгээ болон хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулалтыг идэвхтэй дэмжих;
4. Асрахуйн эдийн засгийн тухай нийтлэг ойлголттой болох. Энд зөвхөн хүүхэд харах, асрах асуудлаас гадна хүнд өвчтэй, хөгжлийн бэрхшээлтэй, өндөр настай гэр бүлийн гишүүдийн асаргааны асуудлыг хамруулах, гэр бүлд гүйцэтгэх үүрэг, хариуцлагын талаарх жендэрийн хэвшмэл ойлголтуудыг залруулах арга хэмжээнүүдийг төлөвлөн хэрэгжүүлэх;
5. Асрахуйн эдийн засгийн талаарх албан ёсны статистик, мэдээллийн сан бүрдүүлэн, хөлсгүй хөдөлмөрийг эдийн засгийн утгаар үнэлэх механизм бий болгож, Үндэсний тооцооны системд асрахуйн эдийн засгийн оруулж буй хувь нэмрийг үнэлж, тооцдог болох. Үүний тулд Үндэсний Статистикийн Хорооноос  зохион байгуулдаг “Цаг ашиглалтын судалгаа“-гаар асрахуйн эдийн засгийн асуудлыг хөндсөн мэдээллийг тогтмол цуглуулах, чанарын судалгааг энэхүү суурь судалгааны хавсарга судалгаа болгон хийж байх;
6. Асрахуйн ажлын талаарх жендэрийн хэвшмэл ойлголтыг залруулах агуулгыг  боловсролын бүх шатны (насан туршийн боловсролыг оролцуулан) хөтөлбөрт  тусгах;
7. Асрахуйн үйлчилгээний чанар, хүртээмжийг нэмэгдүүлэх, аюулгүй байдлыг хангах. Дэлхийн банкны “Хүүхэд харах үйлчилгээнд хөрөнгө оруулалт хийх/ Invest in Childcare” санаачлагыг дэмжиж ажиллах;
8. 0-3 настай хүүхдээ асарч, харж байгаа ээжүүдэд олгож буй тэтгэмжийг  өнөөгийн зах зээл, эдийн засгийн инфляци, үнийн өсөлттэй уялдуулан хөдөлмөрийн цалин хөлсний доод хэмжээтэй дүйцүүлэн олгох нь Монгол Улсын хүн амын өсөлтөд оруулж буй хувь нэмэр, хүүхдээ эрүүл саруул өсгөж байгаа хөдөлмөрийн үнэлэмж гэж ойлгож, үнэлэх;

9. Олон улсын туршлагад нийцүүлэн “Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүний ажлын байрны тохируулга”-ын талаарх тодорхойлолтыг үндэсний холбогдох бодлогын баримт бичгүүдэд нарийвчлан оруулах; Тухайлбал, одоо бэлтгэж буй “Саадгүй байдал, хүртээмжийн тухай” хуулийн төсөл болон холбогдох хуулийн шинэчлэлд багтаах;
10. Хүнд хэлбэрийн хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхэд болон өрхийн гишүүнээ асарч байгаа тохиолдолд асарсан хугацааг ажилласан жилд тооцох хууль эрх зүйн зохицуулалт хийх;
11. Хүүхэд асрах чөлөөг эцэг эхэд тэгш хуваарилах, оролцоог хангах зорилгоор Хөдөлмөрийн тухай хуульд эцэг эхийн аль нэг нь хүүхэд асрах чөлөөг авах, чөлөөний хугацааг шилжүүлэх боломжтойгоор нэмэлт өөрчлөлт оруулах;
12. Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхэдтэй болсон гэр бүлд тухайн бэрхшээлийн онцлог, хөгжлийн бэрхшээлийн талаар ойлголт өгөх, сэргээн засах үйлчилгээнд тогтмол хамруулах, гэр бүлийн сэтгэлзүйд зөвлөгөө өгөх тогтолцоог бүрдүүлэх (энэ тогтолцоо нь хөгжлийн бэрхшээлтэй насанд хүрсэн хүнтэй болсон гэр бүлд мөн адил хамаарах);
13. Цэцэрлэг, сургуулийн өмнөх боловсролын байгууллагын багш, сурган хүмүүжүүлэгчийн тоог нэмэгдүүлж, ачааллыг багасгах, стандартын дагуу эмч, биеийн тамирын багш нарыг ажиллуулах нөхцөлийг бүрэн хангах;
14. Дотуур байрны багш, сурган хүмүүжүүлэх, хүүхэд хөгжлийн асуудал, сэтгэлзүйч нарыг ажиллуулахад онцгой анхаарал, ач холбогдол өгч, үүнийг дагасан ажлын байрны асуудлыг шийдвэрлэх;
15. Эмэгтэйчүүдийн хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих хөтөлбөрийн хүрээнд аймаг, нийслэлд цэцэрлэг, сургуулиас хүүхэд зөөдөг үйлчилгээ, хүүхэд түр харах үйлчилгээг шинээр нэмэх, санхүүжилтийг хүртээмжтэй хуваарилж, батлах;
16. Ажлын байр хомс байгаа өнөөгийн нөхцөлд эмэгтэйчүүд өөрөө өөртөө ажлын байр бий болгох, орлого олох, эдийн засгийн нөхцөл байдлаа сайжруулах боломжийг тэлэхийн тулд Засгийн газраас хэрэгжүүлж буй Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих сан, Жижиг, дунд үйлдвэрлэлийг дэмжих сан болон Эмэгтэйчүүдийн хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих хөтөлбөрийн зээл, санхүүжилтийг хөрөнгийн барьцаа, баталгаа шаардахгүй байхаар баталгаажуулах;
17. Олон хүүхэд төрүүлж, тэтгэвэрт эрт гарсан эмэгтэйчүүдийг хувийн хэвшилд ажиллах, хөдөлмөрлөх эрхзүйн орчныг бий болгож, эдийн засгийн салбараар сегментчилсэн  хоршооны загварыг хөгжүүлэх хуулийн төсөл санаачлан хэрэгжүүлэх.

Хувийн хэвшил  

Ажил олгогчид болон асрахуй, халамжийн үйлчилгээг тусгайлан үзүүлдэг хувийн хэвшлийн байгууллагууд хөгжлийн бодлого, төлөвлөлт хийхдээ дараах асуудлыг анхаарч тусгах шаардлагатай байна. Үүнд:

1. Ажил-ар гэр, амьдралын тэнцвэрийг хангах стратеги болон гэр бүлд ээлтэй, жендэрийн мэдрэмжтэй хүний нөөцийн бодлого боловсруулж хэрэгжүүлэх. Ингэхдээ жендэрийн шалгуур үзүүлэлтүүд бий болгож ашиглах,  бодлогын үр дүнг үнэлэх, бодлогын хэрэгжилтийн тайланг зарцуулсан төсвийн мэдээллийн хамт олон нийтэд ил тод мэдээлж байх;
2. Асрахуйн хөдөлмөрт эрэгтэйчүүдийн оролцоо, манлайллыг дэмжих. Үүний тулд хамт олонд ялангуяа залуу эрэгтэйчүүдэд нөлөө үзүүлэхүйц эрэгтэй үлгэр дуурайллыг бий болгох, сайн туршлагыг түгээх;
3. Цаг хэмнэсэн, уян хатан технологи нэвтрүүлэх. Улмаар ажил-ар гэр- амьдралын тэнцвэрийг хангаж, цагийн ядуурлаас сэргийлэх, ажлын байран дээр өөрийгөө хөгжүүлэх, суралцах, ахиж дэвших боломжуудыг бий болгоход чиглэсэн хөрөнгө оруулалтуудыг бий болгох, төсөв санхүүжилт хуваарилах;
4. Ажлын байрны зохистой стандартыг бий болгон, хэрэгжүүлэх. Ялангуяа хөгжлийн бэрхшээлтэй ажиллагсдад материалаг болон материалаг бус тохируулгыг бий болгох, ажлын цагийн норм, нормативыг чандлан мөрдөх ёс зүйг төлөвшүүлэх, хэрэгжүүлэх. Үр дүнтэй нь батлагдсан материаллаг бус тохируулгыг байгууллагынхаа дотоод журамд нэмж оруулах, сайн туршлагыг бусад байгууллага, аж ахуйн нэгжүүдэд түгээх дэлгэрүүлэх;
5. Аж ахуйн нэгж, байгууллагууд олон янзат байдлыг харгалзсан, тэгш хүртээмжтэй ажлын байрны орчинг бүрдүүлэх. Үүнд:

• • Ажлын байрыг ялгаатай хэрэгцээ, хүмүүсийн олон талт байдалд тохирсон, жендэрийн мэдрэмжтэй болгоход чиглэсэн бодлого, төлөвлөлт хийж хэрэгжүүлэх,
  • Нийгмийн олон талт бүлгүүд, тэр дундаа хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийг тогтвортой, үр дүнтэй ажиллах боломжоор хангахын тулд аж ахуйн нэгж, байгууллагууд нь тухайн ажилтны хэрэгцээ, шаардлагад нийцсэн ажлын байрны тохируулгын жагсаалтыг боловсруулан, байгууллагын дотоод журамдаа тусган хэрэгжүүлэх.

1. Инновацид суурилсан асрахуйн бизнесийг хөгжүүлэх. Ахмад настан, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн асаргаа, сувилгаа, хүүхэд харах үйлчилгээний сайн туршлага бүхий шинэ технологи, шинэ санаачлагуудыг нутагшуулах;
2. Байгууллагын дэргэд цэцэрлэг, хүүхэд харах стандартад нийцсэн үйлчилгээг бий болгох;
3. Орон нутгийн онцлогт (аймаг, сумынхаа онцлогт нийцүүлсэн бүтээгдэхүүн, бараа, үйлчилгээ) тохируулан, бизнес эрхлэгч эмэгтэйчүүдэд тусгайлан чиглэсэн бодлогын болон хөрөнгө оруулалт, зээл тусламжийн дэмжлэг үзүүлэх.

Иргэний нийгмийн байгууллага, олон нийтэд түшиглэсэн байгууллагууд

1. Асрахуй, халамжийн үйл ажиллагаанд оролцдог, дэмжлэг үзүүлдэг ИНБ-ууд болон иргэдийн сайн дурын нэгдлийг бий болгон чадавхжуулах, төрийн бодлого, хөтөлбөр боловсруулах, хэрэгжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх.

[1] Асрахуйн эдийн засаг нь бие махбодын, нийгмийн, сэтгэлзүйн төрөл бүрийн асаргаа, дэмжлэг, туслалцаа үзүүлэх хөлстэй болон хөлсгүй хөдөлмөр, үйлчилгээний бүх хэлбэрийг хамарсан нийгэм, эдийн засгийн харилцааг хамардаг өргөн ойлголт юм.

[2] ҮСХ, 2022. Мэдээллийн нэгдсэн сан, https://1212.mn

[3] ҮСХ, 2022. Мэдээллийн нэгдсэн сан, https://1212.mn

[4] UNHABITAT, 2019. Urbanization, https://ourworldindata.org/urbanization

[5] Азийн Хөгжлийн Банк, 2020. Ажиллах хүчин дэх эмэгтэйчүүд, эрэгтэйчүүдийн оролцоог ижил түвшинд хүргэснээр Монгол     Улсын урт хугацааны эдийн засгийн өсөлтийг дэмжих нь. Ажиглалт ба санал, 2020-12

[6] ЭЗХАХБ, 2019. Нийгмийн институци ба жендэрийн индекс. Retrieved from www.genderindex.org

[7]  АС, 2022. Азийн сан

[8] Азийн Хөгжлийн Банк, 2020. Ажиллах хүчин дэх эмэгтэйчүүд, эрэгтэйчүүдийн оролцоог ижил түвшинд хүргэснээр Монгол Улсын урт хугацааны эдийн засгийн өсөлтийг дэмжих нь. Ажиглалт ба санал, 2020-12

[9] Азийн Хөгжлийн Банк, 2020. Ажиллах хүчин дэх эмэгтэйчүүд, эрэгтэйчүүдийн оролцоог ижил түвшинд хүргэснээр Монгол Улсын урт хугацааны эдийн засгийн өсөлтийг дэмжих нь. Ажиглалт ба санал, 2020-12